1               Сэтгэл судлалын судалгааны аргын тухай ерөнхий ойлголт

ШУ.ны судалгааны арга нь ШУ.ны онолын хандлага түүнийг практикт хэрэглэх зорилгоор заавар зөвөлгөө гаргахын тулд найдвар баталгаа олж авахаар эрдэмтдийн хэрэглэж буй арга хэрэгсэл юм.

СС-н судлах зүйлийг тодруулах сэтгэцийн үзэгдэл үйл явцыг судлахад олон аргууд хэрэглэддэг бөгөөд  орчин үед олон ШУ.ны судалгаа шинжилгээний аргын нэгтгэн хэрэглэх болсон.

Бусад ШУ.ны аргуудыг өргөнөөр хэрэглэдэг.

СС.н ШУ нь биеэ даасан ШУ болсон үеээс буюу XIX зууны үеээс тодорхой судалгааны аргуудтай болсон. XIX зуунаас математик статистикийн аргыг өргөнөөр хэрэглэх болсон.

Судалгааны аргын үндсэн алхам

1.    Судалгааны таамаглал загварчилгаа

2.    Судалгааны аргыг сонгоно

3.    Анхдагч мэдээлэл цуглуулна

4.    Анхдагч мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж дүгнэлт гаргана

5.     Үр дүнг нягталж тайлбар хийнэ

Үр дүнгээс хамаарч  дахин нэг дүгээр алхам руу шинэ таамаглал дэвшүүлэн судалгааг эхлүүлнэ

Орчин үед суалгааны математик статистик  техникийг хөгжлийг хэрэглэх болсон нь  илүү хялбар болоод зогсохгүй цаг хугацаа хэмнэх болсон.

СС.н мэдээлэл цуглуулах үндсэн аргуудад ажиглалт, асуулга, туршилтын арга багтдаг. Эдгээр аргуудыг хэрэглэхдээ олон янзын шинэчилсэн хувилбарыг хэрэглэдэг. Боловч тэр болгонд аргын жинхэнэ мөн чанарыг өөрчидөггүй.

СС.н анхдагч мэдээлэл цуглуулах арга

Орчин үед сэтгэц оношлогооны аргуудыг янз бүрээр ангилах болсон бөгөөд судлаач В.Столин ангилахдаа.

·         Зөв хариултыг сонгох даалгавартай эсвэл харьцангуй зөв хариулт  байхгүй. /оюун ухааны тест, бие хүний тест, хэл ярианы тест/

·         Судалгаанд зөв хариултын биш  хариултын чиг хандлагыг чухалчилах даалгавар өгдөг.

/бие хүний зарим тест, Ж.Кеттелийн 16 хүний зүйл, хэл ярианы бус хэрэглүүр/

·         Обьектив тест

·         Стандарт өөрийн үнэлгээ

·         Тест асуулга

·         Контент анализыг үргэлжлүүлэгч нээлттэй тест

·         Ч.Огсуд нарын гаргасан шкалын арга

·         Дүрийн хувийн техникийн баримжааллын арга

·         Преоктив буюу тусгалын арга

·         Харилцан ярианы арга

·         Сэтгэц физиологийн арга зэрэг

2. Судалгааг зохион байгуулах арга

Лонгитюд-Нэг обьектийг урт хугацаанд системтэй судлах арга юм.

Урьдаас боловсруулах судалгаанд тусгай хөтөлбөрийн дагуу тухйн обьектийг урт хугацаанд судлах нь түүний хөгжлийн хөдлөл зүй цаашдын чиг хандлагыг таамаглахад шаардлагатай байдаг.

Нэг хэлбэр нь тууш зүсэлтийн арга

Бодгаль хүний амьдралийн тодорхой цаг үеийн үзүүлэлтийг иж бүрдэлд нь цуглуулах арга юм. /сар, жил/ Үр дүн  хүний амьдралын бодгаль хувийн хөгжлийн илрэлийг гаргадаг ба ингэснээр нас зүйн хөгжлийн хэм хэмжээ нэг шатнаас нөгөөд шилжих шилжилтийг тодорхойлдог.

Й.Шванцара,В.Смекал нарын эрдэмтэд лонгитюд ажиглалтын аргыг ангилсан:

А.Үргэлжилсэн хгацаанаас хамаараад

- Богино хугацааны ажиглалт- богино  хугацааны ажиглалтын хөгжлийн хувьд өөрчлөлт хувирал ихтэй онтогенез хөгжлийн үе шатанд хэрлэдэг нярай хүүхдийн шилжилтийн насны хөгжлийн илрэлийг судлахад хэрэглэнэ.

- Урт хугацааны ажиглалт – судадгаа нь хөгжлийн тодорхой үе, илрэлүүдийн өөр хоорондын холбоо уялдааг өргөн хүрээнд илрүүлэх зорилготой бол энэ аргыг хэрэглэнэ

- Түргэвчилсэн хугацааны ажиглалт – хөгжлийн тууш илрэлд түр хугацаанд судалдаг. Хүүхдийн СС.д илүү хэрэглэдэг нас зүйн хэд хэдэн бүлгийг хамруулдаг нас нь судалгааны зорилгос хамаарна.

Б. Судалгааны явц дахь хандлагаас хамааруулан

- Ретроспектив ажиглалт – хэлбэр нь хүний хөгжилд эсвэл тодорхой нэг ирэлийн өнгөрсөн цаг үед тодорхойлохыг хэлнэ. Ингэхдээ намтар түүхийн мэдээлэл цуглуулах, үйл ажиллагааны үр дүнд анализ хийх замаар тодорхойлдог.

- Проспектив ажиглалт - /перспектив/ хүн амьтан бүлгийн хөгжлийн явцыг тодорхой нас хүртэл нь ажигладаг.

- хавсарсан ажиглалт – проспектив лонгитюд арга ретропектив ажиглалтын элементийг хэрэглэвэл хавсарсан лонгитюд судалгаа юм.

В. Хэрэлэж буй аргаас нь хамааруулан

- жинхэнэ лонгитюд ажиглалт – Нэг обьектийг удаан хугацаанд ажиглах сонгодог хэлбэр.

- холимог  лонгитюд ажиглалт – Хөндлөн зүсэлтийн ажиглалтын зарим үе шатанд судалж буй обьектийг төстэй бусад обьектэй харьцуулах мэдээлэл авах зорилгоор

- Пресдолонгитюд ажиглалт- Судалгааг төрөл бүрийн насны бүлгийн хувьд яригдах ямар нэгэн стгэцийн үзэгдлийн хэм хэмжээг нэасн хувьд дэс дарааллан оруулах зорилгоор хэрэглэдэг. Хэм хэмжээг гаргахдаа бүлгийн хувьд хөндлөн зүсэлтийн ажиглалтын аргыг хэрэглэдэг ба  өөрөөр хэбэл тус бүрийн дундаж үзүүлэлг харгалзан тодорхойлдог. Ингэхдээ хөндлөн зүсэлт, тууш зүсэлтийн өөр хооронд нь харьцуулах боломжгүй. Тууш зүсэлтин аргаар хөндлөн зүсэлтийг нас зүйг хувьд дараалалсан эгнээнэд оруулсан дүгнэлт гаргахад чиглэдэг.

Нас зүйн сэтгэл судлалд харьцуулсан аргын нэг хувилбар болох хөндлөн зүсэлтийн арга буюу трансверсал арга юм.

Харьцуулсан арга /трансверсал/ – Өөр төрлийн обьект болон нэг обьектийн тодорхой талуудыг тухайн цаг хугацаанд өөр хооронд нь зэрэгцүүлэн жиших арга.

Дифференциал СС-г энэ аргагүйгээр төсөөлөшгүй.

Хөндлөн зүсэлтийн аргаар хүний онтогенез хөгжлийн тодорхой үе шатуудад сэтгэцийн үзэгдлийн илрэлийн  бүрдэлийг цуглуулдаг. Эдгээр үзүүлэлт нь хүний сэтгэцийн үзэгдлийн илрэлүүдийг  тодорхой насны түүвэртэй холбоотойгоор тодорхойлоход чиглэгддэг. Сэтгэлзүйч эрдэмтэд насны үечлэлийг ялгаатайгаар тодорхойлдог эрдэмтдийн тдорхойлосон насны ангилалыг хооронд нь харьцуулан авч үзвэл хөгжлийн тодорхой үзүүлэлтэд тулгуурлан танин мэдэхүй, сэтгэлийн хөдөлгөөн, сэдэл хандлагын өөрийн үзэл баримтлалын зан үйлийн онцлогуудыг хагалзан үе шатуудыг тодорхойлсон. Өөр ямар ч эмпирик аргатай харьцуулж болно.

3.Тестийн арга

 /энд баталгаат болон тохироц чанарын талаар мэдээлэл олно/

Сэтгэл судлалд өргөн хэрэлэдэг арга монголоор сорил сонжоо гэсэн утгатай.

Урьдчилан боловсруулсан асуулга дасгал даалгаврыг хийж гүйцэтгүүлэн үр дүнг боловсруулдаг арга.

Эртний грект сургалтын процесст түүнийг нэмэлтээр  суралцагчдын биеийн оюун ухааны дадал хэрхэн олж авсныг судал дүгнэхэд хэрэглэдэг байв.

Ж.Петерсон, Ф.Гудинаф сэтгэл судлалд тестийг анх хэрэглсэн.

Гальтон, Кеттелл, Крепэлин, Эббингауз

Тестийн ангилал

Оюун ухааны тест- /Бине,Бекслер, Стенфорд, Анри/ хүний оюун ухааны ажиллах чадвар боломжийг илрүүлэх коэффицентийг IQ  тогтоох сорилууд юм. Хувь хүний оюуны потенциалыг нээн илрүүлэхэд чиглэсэн тестүүдийг хэлнэ. Энэ төрлийн тестүүд ихэвчлэн дүн шинжилгээ хийх, задлан ялгах, ангилах, ижил төстэй ялгаатай зүйлийг олох зэрэг үйлдлийг хийх даалгавар бүхий тестийг хэвлэмэл хуудсыг ашиглана.

Бие хүний тест – /MMPI/ хүний зан төлөв темпрамент зоригын процесс гэх мэт бие хүний хөгжлийг хангаж байдаг сэтгэцийн шинжүүд чиг хандлаг “би”-гийн дүр зэргийг тодорхойлоход чиглэсэн тестүүд юм. Бие хүний янз бүрийн талууд тогтсон хандлага үнэт зүйл харилцаа хандлага, сэтгэлийн хөдөлгөөн сэдэл гэх мэтийг судлан оношлодог.

Амжилтийн тест – тодорхой хөтөлбөрийг эзэмшсэн эсэх түүнийг эзэмшинээр бий болох мэдлэг чадвар дадлыг ямар хэмжээгээр эзмшсэнийг тодруулах сэтгэлзүйн оношлогооны тестүүд юм. Амжилтын тестийг дотор нь

-үйлийн – тодорхой техник хэрэгсэл, материал багаж төхөөрөмжийн тусламжтайгаар хийж гүйцэтгэнэ.

-аман – урьдчилан боловсруулсан асуултуудад амаар асуун хариулт авч оношлох арга

-бичгийн – урьдчилан бэлтгэсэн асуулт зураг, дүрслэлийг гүйцээх, сонгох, зурах, харьцуулах байдлаар хэрэглэх тест

Уран бүтээлийн авьяас чадварын тест – /Гилфорд, Торренс/ бие хүнй бүтээлч сэтгэлгээ уран бүтээлийн сэтгэхүйн чадварыг тодорхойлох тест

1.    Уран бүтээлч бие хүний хувийн онцлог болон амьдралын туршлагад дүн шинжилгээ хийх

2.    Бүтээлч сэтгэхүй түүний бүтээгдэхүүн уран бүтээлч үзүүлэлтүүд болох сэтгэхүйн нарийн тодорхой уян хатан шинж асуудалд мэдрэмгий хандах түүнийг шийдвэрлэхэд хэрэглэндэх шилэн сонгох бүтээн байгуулах чанар зэрэгт дүн шинжилгээ хийх гэсэн 2 үндсэн чиглэлтэй.

Преоктив буюу тусгалын тест- /Роршахийн бэхэн дуслын тест/

Бие хүний сэтгэцэд тусаж тогтсон зүйлсийг зураг дүрслэл зэрэг судалгааны тусгай хэрэгслээр дамжуулан судлах арга юм.

Стандарт бус арга хариултанд зөв буруу их бага гэж ялгах боломжгүй. Хүн бүр өөрийн хувийн  онцлогоос шалтгаалан өөр өөр хариулт өгнө. Түүнд чанарын дүн шинжилгээ хийнэ
ном зүй: 
Г.Сарантуяа "Сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны судалгааны аргууд"
Батсайхан, Дэлгэржав "Ерөнхий сэтгэл судлал"